Κείμενο: Χρήστος Μιχάλαρος
Φωτογραφίες: Γιώργος Μιχαήλ
Η καλλιτεχνία, η πολιτική, η αμφισβήτηση και η γενικότερη στάση ζωής μιας ιστορικής προσωπικότητας της Κύπρου, που νιώθει ακόμα τη φλόγα της επανάστασης ζωντανή. Το δημόσιο πρόσωπο δεν ξοφλά με τον θάνατο, ακόμα και μετά τον θάνατο έχει υποχρεώσεις. Το πιστεύω ακράδαντα», είπε. Ο επίτιμος πρόεδρος της ΕΔΕΚ μίλησε για πράγματα που τον απασχολούν.
Αν ήμουν 20 χρόνια νεότερος θα ήμουν κάθε μέρα και σε μια πρωτεύουσα. Τι θα μπορούσα να κάνω; Δεν ξέρω τι επίδραση θα είχα, αλλά έχω αρκετές σχέσεις που θα μπορούσαν να δημιουργήσουν ένα υπόστρωμα επαναστατικότητας ενάντια στη χρηματοκρατία. Επαναστατικότητας; Σίγουρα έχω ακόμα τη φλόγα της επαναστατικότητας μέσα μου. Πιστεύω ότι κάθε σκεπτόμενος άνθρωπος πρέπει να την έχει. Χωρίς αμφισβήτηση δεν υπάρχω. Αν αγαπώ πολύ την αρχαία ελληνική αντίληψη είναι γιατί οι αρχαίοι Έλληνες τη θεωρούσαν απαραίτητη για την ύπαρξη και την εμπλοκή στα κοινά ως «εκ των ων ουκ άνευ». Αν δεν είχες εμπλοκή με τα κοινά, ήσουν ένα άχρηστο σώμα.
Υπάρχει μια σχιζοφρενική σχέση μεταξύ του ποιητικού και του ζωγραφικού μου έργου. Το ζωγραφικό τραγουδάει έχει τα χρώματα της Κύπρου, τα οποία και σκλαβωμένα ακόμα είναι ωραία κι αισιόδοξα. Η πολιτική ανάλυση που κάνω στην ποίησή μου δεν είναι τόσο ξέγνοιαστη και δεν θα έπρεπε να είναι. Αυτό βγαίνει στην ποίησή μου. Έχω και την οργισμένη περίοδο, τότε που είχαμε γεμάτες τις πλατείες στην Ευρώπη και στην Ελλάδα. Δεν έχω έναν αγαπημένο ποιητή, έχω πολλούς. Θα έλεγα τον Ανδρέα Κάλβο, αλλά γιατί να σταματήσω εκεί; Αγαπώ όλους τους γνήσιους ποιητές, αυτούς που έχουν αυθεντικότητα στην έκφραση. Γνήσιος είναι αυτός που δεν γράφει για να εντυπωσιάσει, αλλά επειδή είναι μια ψυχική του αναγκαιότητα να δώσει αυτό που έχει ωριμάσει μέσα του ως μια κοινή κληρονομιά. Όσο κι αν αξίζει, λίγο ή πολύ.
Λάθη κάνουμε όλοι
Στη ζωή μου έκανα ό,τι μπορούσα να κάνω. Επιτυχώς ή ανεπιτυχώς, δεν έχει σημασία. Αν η διάθεση είναι σωστή, αν το ελατήριο είναι υγιές, συγχωρούνται και τα λάθη. Με ρωτάτε ποιο είναι το μεγαλύτερο λάθος που έχω κάνει στη ζωή. Είναι δύσκολο να απαντήσει κανείς, διότι αν πεις ένα λάθος, την άλλη μέρα θα σκεφτείς ένα μεγαλύτερο. Ανάλογα με τις συνθήκες που επικρατούν μπορεί να δεις το λάθος με άλλο φακό. Εκείνο που μπορώ να πω, κι ας φαίνεται λίγο εγωκεντρικό, είναι ότι δεν έκανα λάθη με κακά ελατήρια. Λάθη κάνουμε όλοι, δεν μπορείς να είσαι στη ζωή ή στην ιατρική και να μην κάνεις λάθη.
Αν όμως το ελατήριό σου είναι σωστό, αν ο λόγος για τον οποίο έκανες λάθος ήταν γιατί νόμιζες ότι αυτό ήταν προς το συμφέρον του τόπου σου και του λαού σου, τότε «αφίενταί σου οι αμαρτίες». Αν αισθάνομαι δικαιωμένος από την Ιστορία; Μάλλον. Θα ήθελα τα πράγματα να γίνουν διαφορετικά, αλλά όντας ρεαλιστής ξέρω ότι θα ήταν αδύνατον να έχω την απόλυτη ικανοποίηση. Πάντως στο εθνικό θέμα οι απόψεις μας έχουν δικαιωθεί.
«Δεν ξοφλάμε με τον θάνατο»
Ποιος είναι ο μεγαλύτερος συμβιβασμός μου; Επίσης είναι πολύ δύσκολο να απαντήσω. Προσπάθησα να γράψω, υπό τη μορφή συνεντεύξεων, ένα είδος απολογισμού. Ένα χρόνο είναι έτοιμος και συνεχώς τον διορθώνω. Βρίσκω συνεχώς σημεία προς διόρθωση γι’ αυτά που ομολογώ ως λάθη. Πρέπει κανείς να γράψει ολόκληρη ιστορία για να διαπιστώσει τι εξακολουθεί να πιστεύει ότι ήταν λανθασμένο.
«Το δημόσιο πρόσωπο δεν ξοφλά με τον θάνατο, ακόμα και μετά τον θάνατο έχει υποχρεώσεις», έχω πει. Το πιστεύω ακράδαντα. Έχει να κάνει με το τι κληρονομιά θα αφήσεις πίσω, τι θα δώσεις στις επόμενες γενιές. Άρα και ως νεκρός έχεις υποχρεώσεις. Το μόνο δυστύχημα είναι πλέον ότι δεν έχεις τη δυνατότητα διόρθωσης των λαθών σου. Τουλάχιστον θα πρέπει να έχεις αφήσει μια γενικότερη πολιτική κληρονομιά, η οποία να είναι εποικοδομητική για τον λαό σου και τη χώρα σου. Ο νεκρός, όχι, δεν δεδικαίωται.
Ούτε ποια στιγμή της ζωής μου υπήρξε η πιο ευτυχής, μπορώ να πω. Αυτά είναι θέματα εξακολουθητικότητας, αν επιτρέπεται η έκφραση. Το λέω και στην ποίησή μου, το λέω και στην πολιτική μου ζωή, αλλά και στις συνεντεύξεις: για μένα ο μεγάλος δάσκαλος στη ζωή ήταν ο απλός άνθρωπος του μόχθου, με τη μικρή μόρφωση, αλλά τη μεγάλη καρδιά και τη μεγάλη ανθρωπιά. Έμαθα από τους απλούς ανθρώπους πολύ περισσότερα από όλα τα βιβλία που έχω διαβάσει. Αυτό μού έδωσε μεγάλη ευτυχία.
Ως πρόσωπο που έγινε δημόσιο, έχεις να συντηρήσεις μια φήμη. Ακόμα και αν αντιμετωπίσεις τον θάνατο με βεβαιότητα, ξέρεις ότι αν δεν το κάνεις θα καταστρέψεις μια ολόκληρη κληρονομιά. Πεθαίνεις και αφήνεις φήμη. Ο άνθρωπος του μόχθου πεθαίνει ανώνυμος, προσφέρει ανώνυμος, δίνει τη ζωή του τις περισσότερες φορές ανωνύμως. Αυτός είναι ο ήρωας. Εγώ, όχι, δεν νιώθω ήρωας. Απεναντίας, νιώθω ότι θα μπορούσα να έχω κάνει πολύ περισσότερα.
Το ενδεχόμενο του θανάτου δεν με φοβίζει. Με απασχολεί υπό την έννοια ότι θέλω να δω πώς είναι. Το έχω και σε πολλά γραπτά μου. Δεν ξέρω αν θα προτιμούσα η ζωή να είναι αιώνια και χωρίς θάνατο, δεν είμαι βέβαιος, δεν το έχω μελετήσει επαρκώς. Το ότι προτιμάς να μην τελειώσει αυτό που έχεις, είναι μάλλον φυσιολογικό.
Για την ΕΔΕΚ
Έμεινα πρόεδρος της ΕΔΕΚ για πάρα πολλά χρόνια. Παρά το γεγονός ότι ζήτησα πολλές φορές να απαλλαγώ από την προεδρία, δεν με απάλλαξαν. Δεν είναι ότι εγώ επέμενα να παραμείνω, επέμεναν οι άλλοι. Ξέρετε, ήταν η πρώτη φορά που δημιουργήθηκε υπαρκτό σοσιαλιστικό κίνημα στην Κύπρο. Έγιναν και πριν προσπάθειες, από αξιόλογα πρόσωπα όπως ο Γαλατόπουλος, τα οποία δυστυχώς απέτυχαν λόγω της πολύ σκληρής πόλωσης που υπήρχε στην πολιτική ζωή και της τότε πολιτικής ανωριμότητας του κυπριακού λαού.
Ακόμα και σήμερα, εμείς, ως τμήμα του Ελληνισμού, μπορεί ακαδημαϊκά να είμαστε πιο μορφωμένοι, δηλαδή να υπάρχουν περισσότερα κατά κεφαλήν πτυχία, στον κυπριακό Ελληνισμό παρά στον μητροπολιτικό, αλλά δεν έχουμε την πολιτική ωριμότητά του. Έζησα και στους δύο χώρους κι έτσι μπορώ να κάνω τη σύγκριση. Εμείς δημιουργήσαμε ένα κόμμα ξύνοντας βράχους, σταγόνα-σταγόνα δημιουργήθηκε ένα υπαρκτό κίνημα. Ήταν φυσικό να δημιουργηθεί μια προσωπική αγάπη και αποδοχή λόγω αυτής της πράξης.
Μέχρι την προηγούμενη γενιά Κυπρίων, ήταν σχεδόν προδοσία να εγκαταλείψεις την οικογενειακή πολιτική παράδοση. Δηλαδή, γεννιόμαστε σκλάβοι των επιλογών του πατέρα μας. Αυτό, όταν συμβαίνει, μαρτυρά πολιτική ανεπάρκεια. Τώρα, βεβαίως, το πράγμα άρχισε να βελτιώνεται. Δεν λέω ότι είναι ικανοποιητικό, αλλά σίγουρα υπάρχει μια ανεξαρτησία της νέας γενιάς από τις τοποθετήσεις της προηγούμενης.
Πολιτικά τέκνα και αντίπαλοι
Με ρωτάτε ποιους θεωρώ πολιτικούς μου αντιπάλους. Δεν έχω αντιπάλους υπό την έννοια της εχθρότητας. Πολύ φοβούμαι όμως ότι, παρόλο που δηλώνω «παρών» στην ενεργό πολιτική, αν βρισκόμουν στο προσκήνιο, θα τους έβλεπα όλους ή θα έβλεπαν οι άλλοι εμένα ως αντίπαλο. Στο πολιτικό θέμα έχουμε μια διαφορετική γραμμή. Εμείς, ως ΕΔΕΚ, κάναμε σωστή διάγνωση των τουρκικών προθέσεων. Αν δεν κάνεις καλή διάγνωση των προθέσεων του αντιπάλου, δεν θα είσαι σε θέση να τον αντιμετωπίσεις, πολύ περισσότερο αν αυτός είναι, από πλευράς ισοζυγίου, πολύ ισχυρότερος από εσένα και χρειάζεται η αξιοποίηση των εμπλεκόμενων συμφερόντων.
Πολιτικό μου τέκνο θεωρώ την ΕΔΕΚ. Ολόκληρη. Μέσα σε μια οικογένεια πάντα υπάρχουν διαφορές. Εγώ δεν παραγνωρίζω τη συμπεριφορά συναγωνιστών, ακόμα κι εκείνων με τους οποίους διαφωνήσαμε ριζικά και που σήμερα δεν είναι μέσα στο κόμμα. Προσέφεραν όμως αρκετή βοήθεια στα πρώτα στάδια. Δεν διαγράφω κανενός την προσφορά κι όπως είπα, επειδή είμαι άνθρωπος του διαλόγου και της αμφισβήτησης, θεωρώ αυτά τα δύο συστατικά «υγεία».
Η αλήθεια πρέπει να είναι πάντα προϊόν ανταλλαγής. Είναι καμιά φορά προϊόν εφευρέσεως, κυρίως στον επιστημονικό τομέα, αλλά στον πολιτικό τομέα πρέπει να είναι σίγουρα προϊόν διαλόγου. Δεν απορρίπτω την προσφορά καμιάς σχολής, αλλά είμαι πολύ πιο κοντά στους αρχαίους Έλληνες σοφιστές, γιατί είπαν κάτι που με αγγίζει: ακόμα και αν υπάρχουν απόλυτες αξίες, τις προσεγγίζουμε με το πεπερασμένο δικό μας μυαλό, μετατρέποντάς τες σε πεπερασμένες.
«Η ανθρωπότητα κατεστράφη με την κληρονομιά»
Νιώθω «πολιτικό ον», αλλά περισσότερο -κι ας μου επιτραπεί η έκφραση- νιώθω διανοούμενος. Όχι υπό την έννοια ότι έχω καλή διάνοια, αλλά με απασχολούν περισσότερο διανοητικά προβλήματα, ακόμα και μεταφυσικά, παρά οτιδήποτε άλλο. Παρόλο που θα ήθελα να αφήσω όνομα περισσότερο ως ποιητής, εντούτοις ξέρω ότι ήταν αναπόφευκτο να εμπλακώ στην πολιτική ζωή λόγω των συνθηκών της πατρίδας μου. Βέβαια, η λέξη «μεταφυσικά» ίσως να μην ήταν η κατάλληλη. Πνευματικά προβλήματα ίσως.
Με απασχολούν όσα απασχολούν τον άνθρωπο από την εποχή που πρωτοϋπήρξε στην πρωτόγονη «σοσιαλιστική» κοινωνία. Ξέρετε, η μόνη κοινωνία που ήταν γνήσια σοσιαλιστική ήταν η πρωτόγονη: κυνηγάμε μαζί, εσύ σκοτώνεις το θήραμα, όλοι το τρώμε. Η ανθρωπότητα κατεστράφη με τη διαδικασία της κληρονομιάς. Δηλαδή, αν εγώ είμαι πιο δραστήριος από εσένα, ίσως να είναι δίκαιο να έχω κάπως καλύτερες συνθήκες ζωής, αλλά ο γιος μου, ο οποίος δεν έχει καμία σχέση με την παραγωγή υλικού, γιατί θα πρέπει να είναι πιο προνομιούχος; Αυτό είναι ένα από τα βασικά λάθη της ανθρώπινης κοινωνίας.
Η Ορθοδοξία αποτελεί πυλώνα ελληνικότητας
Πώς προσδιορίζω τον Θεό; Κάθε άνθρωπος προσδιορίζει τον Θεό με τη δική του ιδιομορφία. Για να απαντήσουμε θα πρέπει να το πάρουμε από την αρχή. Αρχίζουμε όλοι με τον αγνωστικισμό. Το ερώτημα που βάζετε, το έθεσαν όλοι οι άνθρωποι στον εαυτό τους, τουλάχιστον μια φορά στη ζωή τους. Όταν προσδιορίζουμε την έννοια «θεός», έχω την εντύπωση ότι αυτό που εσύ έχεις προσδιορίζει, με αυτό που έχω προσδιορίσει εγώ, δεν είναι ταυτόσημα. Όμως υπάρχει μια ταυτόσημη κοινή γραμμή.
Η Ορθοδοξία, για παράδειγμα, αποτελεί πυλώνα της ελληνικής εθνικής οντότητας, οι Έλληνες προσδιορίζουν τον Θεό τους μέσω αυτής. Κάποτε είπα το παράδοξο, ότι δηλαδή και ο αμφισβητίας Έλληνας, Ορθόδοξος είναι, υπό την έννοια ότι η Ορθοδοξία είναι βασικό κομμάτι της προσωπικότητάς του. Είναι όλα όσα έκανε η Ορθοδοξία για τον Ελληνισμό. Συντήρησε τη γλώσσα, την ενότητα και την ανεξαρτησία. Αυτά δεν μπορούμε να τα αρνηθούμε, είναι εξόφθαλμα. Όπως δεν μπορούμε να αρνηθούμε ότι το ιερατείο, οι παπάδες, προέρχονταν από τον λαό, σε αντίθεση με τους καθολικούς. Εμάς οι παπάδες μας ήσαν άνθρωποι του λαού.
*Το κείμενο δημοσιεύτηκε στο πλαίσιο της στήλης «Η άλλη όψη»της εφημερίδας Η Σημερινή της Κυριακής, στις 30 Ιανουαρίου 2016.
**Ο Βάσος Λυσσαρίδης έφυγε από τη ζωή πλήρης ημερών και έργων στις 26 Απριλίου 2021.
