Κείμειο/ Φωτογραφίες: Χρήστος Μιχάλαρος
Ο Γιώργος Κωνσταντίνου μαζεύει απολιθώματα. Πολλά απολιθώματα. Έχει ένα σπίτι γεμάτο από αυτά και άλλα πολλά που συνέλεξε από την κυπριακή φύση: οστά, πέτρες, όστρακα, κοράλλια και ό,τι μπορεί να βάλει ο νους σου. Η συλλογή του είναι εντυπωσιακή, σε αφήνει με ανοιχτό το στόμα το πόσα πράγματα μπορεί να κρύβει η κυπριακή γη, φερμένα από το παρελθόν και διατηρημένα με αυτό τον τρόπο. Μοιάζει λες και βουτάς σε τεύχος του National Geographic για την εξέλιξη των ειδών και της γης. Η ζωή του όλη είναι ακριβώς αυτή: μαζεύει και καταγράφει απολιθώματα. Όνειρό του είναι η Κύπρος κάποτε να αποκτήσει επιτέλους ένα μουσείο φυσικής Ιστορίας, σύγχρονο, σοβαρό, πλήρες, ώστε να φιλοξενήσει τη συλλογή του και να προσφέρει γνώση και συνείδηση για τον τόπο πάνω στον οποίο ζούμε και πατάμε. Ωστόσο, όπως διηγήθηκε σε μια αρκετά φορτισμένη συζήτηση που έγινε πριν αρκετό καιρό στο σπίτι του, μια σειρά από… γεγονότα, περιπέτειες και εμπόδια, έχουν κρατήσει μακριά από την υλοποίησή του ένα τέτοιο μεγαλεπήβολο όνειρο.
Τυχαίο;
Πάντως, αυτό που μαρτυρούν και οι φωτογραφίες τις οποίες τραβήξαμε στο σπίτι του, η πρώτη ύλη υπάρχει. Και είναι εντυπωσιακή. Εντυπωσιακά μεγάλη, σίγουρα η μεγαλύτερη ιδιωτική συλλογή που έχω δει. Ποιος είναι όμως ο Γιώργος Κωνσταντίνου; Είναι σχεδόν 62 ετών και είναι από τη Λευκωσία, όχι από το Γέρι, όπου σήμερα κατοικεί, αλλά από την Ακρόπολη. Εκεί μεγάλωσε αλλά ως πρόσφυγας του 1963. Είχαν αναγκαστεί να εγκαταλείψουν τη γειτονιά τους στην εντός των τειχών παλιά πόλη, εκεί κοντά στον Ολυμπιακό.
«Για να καταλάβεις από το 1963 ήμασταν περιπλανώμενοι, κάθε 2-3 Χρόνια αλλάζαμε σπίτι. Επάγγελμα; Είχα pet shop, κυρίως με τροπικά ψάρια, ενυδρεία, τέτοια πράγματα. Βεβαίως, το 2012 μας έπιασε η κρίση. Αλλά τα κακά άρχισαν πριν καλά-καλά έρθει η κρίση. Άρχισαν το δρόμο του Γενικού Νοσοκομείου Λευκωσίας ο οποίος έκανε δύο χρόνια να τελειώσει. Επί δύο χρόνια δεν μπορούσε κανένας να μπει μέσα, ήταν πολλά τα έξοδα λειτουργίας του μήνα, πάνω από 2.000 ευρώ. Δεν ενδιαφέρθηκε να μας αποζημιώσει κανένας. Βάλαμε το σπίτι μας υποθήκη για να μπορέσουμε να κρατήσουμε το μαγαζί. Το κρατήσαμε και αμέσως μετά μας έπιασε το 2013, η μεγάλη κρίση. Από τότε είμαι άνεργος».
Με πιάνει η περιέργεια. Πώς ακριβώς επιβιώνει;
«Στις αρχές του 2022 πήρα αναπηρικό επίδομα, διότι δεν μπορώ σχεδόν να περπατήσω, δεν μπορώ να κάνω τίποτα»…
Τον ρωτάω πώς μεγάλωσε, αν και κάτι μου λέει ότι μεγάλωσε στην κυριολεξία μέσα στα χώματα.
«Μεγάλωσα μέσα στα χωράφια της Λευκωσίας. Έφερα μέσα μου την λέξη φυσιοδίφης από μικρός. Δεν μπορείς να γίνεις φυσιοδίφης, γεννιέσαι. Η μάνα μου είπε ότι από τη στιγμή που βγήκα έξω απ’ το σπίτι για πρώτη φορά, ενάμιση-δύο χρονών, με βρήκανε μέσα στο ποτισμένο το λασάνι να κρατώ έναν γεωσκώληκα, έτσι, και να τον βλέπω. Είχα ενδιαφέρον για οτιδήποτε είναι ζωντανό: φυτό, έντομο, ερπετό, γενικώς τα πάντα, όσα υπάρχουν στην Κύπρο. Αυτό ήταν το πάθος μου. Έπρεπε να το μελετήσω, να το τελειώσω, να πάω παρακάτω. Όπως και με τα απολιθώματα. Με αυτά ξεκίνησα πριν από 40 χρόνια. Τι λέω… πάνω από 40 χρόνια. Είναι ένα πάθος το οποίο σου δίνει απίστευτη ικανοποίηση όταν βγάζεις κάτι από το χώμα για πρώτη φορά και είσαι ο πρώτος μετά από εκατομμύρια χρόνια που το βλέπει. Στην αρχή βέβαια δεν έχεις γνώση του τι βρίσκεις αλλά όταν θέλεις να μάθεις, σε αποζημιώνει. Εγώ όταν βρίσκω κάτι, πρέπει να το μελετήσω, να μάθω τι είναι και μετά να πάω παρακάτω. Και έτσι σιγά-σιγά έρχεται η γνώση», τονίζει.
Όμως, του επισημαίνω με την αφέλεια των νέων ηθών τα τελευταία 20 χρόνια, όταν θες να μάθεις και να μελετήσεις κάτι, απλώς… μπαίνεις στο Google και ψάχνεις. Αυτό είναι το πρώτο βήμα. Τα χρόνια εκείνα πώς γινόταν η μελέτη; Πού έβρισκε βιβλία και ποιος του έδινε συμβουλές για να μπορεί να μελετήσει σωστά ό,τι έβρισκε στη φύση, μέσα και έξω από το χώμα;
«Μόνος μου τα έμαθα. Τα περισσότερα μόνος μου. Βιβλία; Δεν διάβασα ποτέ μου βιβλία. Τότε απλώς μάζευα, μάζευα και κατέγραφα. Τα τελευταία 20 χρόνια άρχισα να μελετώ σε βάθος την γνώση. Έχω διάφορα επιστημονικά papers, πάρα πολλά, τα οποία βρίσκω στο διαδίκτυο. Papers για τα ερπετά, για τις πεταλούδες, για τα έντομα, για φυτά, για κοχύλια, για τα αρχαία είδη που ήρθαν από την ερυθρά θάλασσα, για θηλαστικά, για πολλά διαφορετικά είδη. Το ενδιαφέρον μου δεν επικεντρώνεται σε ένα είδος, Όπως για παράδειγμα η ερπετολόγοι που ασχολούνται με τα ερπετά. Ε, εγώ ασχολούμαι με όλα», λέει γελώντας.
Δάσκαλο δεν είχε δηλαδή; Ή όλο αυτό ήταν μια μοναχική διαδικασία;
«Δάσκαλο δεν είχα, όχι. Όμως αν είχα μια απορία για κάτι το οποίο έβρισκα και δεν ήξερα τι είναι, συμβουλευόμουν ανθρώπους, επιστήμονες από το εξωτερικό με τους οποίους επικοινωνώ, όπως και επικοινωνούσα, μέσω διαδικτύου. Παλιά, βέβαια, αυτό ήταν αδύνατον, αλλά τώρα είναι πολύ εύκολο. Άρχισα λοιπόν να μαζεύω πράγματα. Πήγαινα για παράδειγμα έξω, έβρισκα αυτό (μου δείχνει ένα κομμάτι χαλκοπυρίτη που έχει πάνω στο τραπέζι) και ήταν αδύνατον να μην το πάρω και να το φέρω μέσα. Κατάλαβες; Ήταν αδύνατον. Μόνο που το βλέπω, ακόμα και τώρα, ενθουσιάζομαι. Θέλω να το έχω εδώ να το βλέπω. Είναι τόσο μεγάλη αγάπη μου για αυτά τα πράγματα… Για να κάνεις ανακαλύψεις, πρέπει να έχεις γνώσεις πάρα πολλές, αλλά για να αποκτήσεις τη γνώση πρέπει να αγαπάς αυτό που κάνεις. Αν δεν το αγαπάς, δεν έχεις το κουράγιο να κάτσεις να ασχοληθείς. Λοιπόν, στην αρχή ξεκινάω να μαζεύω πράγματα, αλλά η μέθοδος άρχισε πριν από 20-25 χρόνια που πήρα το πρώτο μου κομπιούτερ. Το είχα πάρει μόνο για αυτή τη δουλειά. Και στο Facebook μου άμα μπεις, δεν βλέπεις τίποτα άλλο εκτός από φυτά, ζώα, φίδια…».
Όντως, μια περιήγηση στο προφίλ του αποδεικνύει ότι αυτός ο άνθρωπος δεν ασχολείται με τίποτε άλλο, πέραν όσων περιγράφει. Πώς και δεν μπήκε όμως ποτέ στον πειρασμό να… πάρει ένα πτυχίο; Να σπουδάσει την αγάπη του με κάποιο τρόπο;
«Όχι, δεν μπήκα στον πειρασμό. Δυστυχώς, το ότι δεν έχω πτυχίο μού έκανε πολύ μεγάλη ζημιά. Θα σου εξηγήσω στη συνέχεια τι εννοώ, και πόσο με δυσκόλεψε αυτό το πράγμα. Είμαι άνεργος τόσα χρόνια. Ξέρεις πόσες θέσεις άνοιξαν, για κάτι που για μένα είναι το πιο εύκολο πράγμα στον κόσμο; Και δεν μπορούσα να κάνω αίτηση πουθενά», λέει με θλίψη.
Παρατηρώ τη σύζυγο που κάθεται απέναντί του. Εκείνη άραγε πώς μπήκε στο παιχνίδι; Πώς άρχισε να ασχολείται με τον συγκεκριμένο τομέα και κυρίως, πώς άντεξε όλη αυτή τη δυσκολία; Όπως μου λέει ο ίδιος, γνωρίστηκαν το 1983 και ως ζευγάρι δεν είχαν μέρος να πάνε οι δυο τους μόνοι… Έτσι, την πήγαινε σε σημεία που είχε απολιθώματα. Πολλές φορές, είχαν κι ένα κουβά μαζί για να μαζεύουν. Μέχρι μια ηλικία έπαιρναν και τα παιδιά τους, αλλά εκείνα μεγαλώνοντας τα μίσησαν όλα αυτά, πλέον δεν θέλουν να ακούν για απολιθώματα, αν και διακρίνω μια κρυφή ελπίδα ότι το μεράκι θα επανέλθει κάποια στιγμή.
«Παλιά βουτούσα και στη θάλασσα για απολιθώματα, στον βυθό, αλλά τώρα λόγω σπασμένου στέρνου, δεν μπορώ. Όταν έχασα τη δουλειά μου από το μαράζι έπαθα τρία εμφράγματα. Στο τέταρτο έπρεπε να πάω στο νοσοκομείο για να μην πεθάνω. Έκανα την εγχείρηση, πήγαν όλα καλά, έθρεψε το στέρνο στους τρεις μήνες, μιας και οι γιατροί το σπάνε για να μπορέσουν να κάνουν την εγχείρηση. Αλλά εγώ δεν πρόσεξα, πήγαινα στα βουνά και τα λαγκάδια και το ένιωσα μια μέρα να κάνει κρακ. Είχε σπάσει. Άμα βήχω κρατάω το στήθος μου γιατί πονάω. Αν δεν το κρατάω το κρακ μπορεί να ακουστεί και εκεί που είσαι εσύ…», λέει με ειλικρίνεια.
Οι απορίες συνεχίζονται. Ας πούμε, πότε ξεκινάνε οι επισκέψεις σε περιοχές για να μπορέσει να εντοπίσει απολιθώματα; Πώς ξέρει πού να ψάξει και πώς να τα εντοπίσει;
«Άρχισα από την περιοχή της Λευκωσίας, μετά πήγα παντού. Πήγαινα για παράδειγμα στον Άγιο Σωζόμενο μέχρι να βρω κάτι νέο, και τέσσερις και πέντε φορές. Οπότε τα μαζεύω όλα. Συνεχίσαμε άλλη περιοχή και μετά με άλλη περιοχή και κάθε μια περιοχή που συναντούσα μέσα στην Κύπρο, ήξερα ότι έχει χρονολογική διαφορά με την προηγούμενη, μπορεί και εκατομμύρια χρόνια. Διότι εδώ βρίσκεις απολιθώματα τροπικά, κι αλλού βρίσκεις απολιθώματα πιο παγωμένης εποχής. Οπότε εκεί υπάρχει μία διαφορά χιλιάδων ετών. Τα πιο παλιά απολιθώματα στην Κύπρο είναι τα λεγόμενα αλλόχθονα πετρώματα, δηλαδή τα τριαδικά (210 εκ. χρόνια πριν). Τότε λοιπόν, η Κύπρος δεν υπήρχε. Η Κύπρος είναι περίπου 60 με 65 εκατομμυρίων χρονών. Με την μετακίνηση των τεκτονικών πλακών, οι οποίες ευθύνονται για την δημιουργία της νήσου, μια από την ασιατική πλάκα, και μια από την αφρικανική. Τα τριαδικά Πετρώματα και απολιθώματα που έχουμε ήρθαν με αυτό τον τρόπο από την Αφρική. Οπότε αν πας ψηλά στα βουνά, θα δεις μαύρα πετρώματα. Αυτά ήρθαν από την Αφρική. Αν πας στην πέτρα του Ρωμιού θα βρεις έναν τόπο με ολοκόκκινα πετρώματα, εκεί μπορεί να βρεις κοράλλια και αμμωνίτες, δηλαδή τα πιο παλιά απολιθώματα στον κόσμο. Αυτές είναι και οι πιο παλιές περιοχές της Κύπρου», εξηγεί.
Παρατηρώ το σπίτι και το δωμάτιο πίσω από αυτό, που έχει το μεγαλύτερο μέρος των απολιθωμάτων. Μεταξύ αυτών και κάτι εντυπωσιακό: απολιθώματα μικρών ελεφάντων και μικρών ιπποποτάμων. Και καλά ο ιπποπόταμος, κάποτε η Κύπρος φιλοξενούσε ένα ενδημικό είδος νάνου ιπποπόταμου, αλλά ο ελέφαντας…;
«Η Βρετανίδα Παλαιοντολόγος Δωροθέα Μπέιτς είναι γνωστό ότι ανακάλυψε τον νάνο ιπποπόταμο και το νάνο ελέφαντα σε διάφορες περιοχές, κυρίως σε σπήλαια. Φυσικά δεν αποδείχτηκε ακόμα, αλλά συνδέει τα εξής: τότε που ήρθαν οι πρώτοι προϊστορικοί άνθρωποι από τις γειτονικές περιοχές πριν από περίπου 12.000 χρόνια, ήταν κυνηγοί και τροφοσυλλέκτες, δεν μπορούσαν να καλλιεργήσουν τη γη ή να εκτρέφουν ζώα. Ζούσαν από το κυνήγι και τη φύση. Σκότωναν τους ελέφαντες, τους ιπποπόταμους και άλλα ζώα που σκότωναν, τα κουβαλούσαν μέσα στις σπηλιές και τα τεμάχιζαν. Λειτουργούσαν σαν κασαπιά οι σπηλιές. Στον Αετόκρεμο, με την άδεια των Εγγλέζων, πήγα κι έψαξα και βρήκα αθκιακόπετρα, flint που λέμε, πυρόλιθο, με την οποία οι προϊστορικοί άνθρωποι έκοβαν το κρέας. Από το 2010 είχα ανακαλύψει στην Ξυλοφάγου κόκαλα από ελέφαντα. Όταν τα είχα βρει, μου είχαν κινήσει το ενδιαφέρον. Ένα ζώο των 200 kg δεν μπορεί να έχει τέτοιο κόκαλο. Αλλά δεν ήμουν σίγουρος. Ώσπου σε μια στιγμή, εκεί που έσκαβα με τη γυναίκα μου, εμφανίστηκε ένας χαυλιόδοντας. Αμάν, είπα, αυτό το πράγμα αποκλείεται να μπορούσε να στηρίξει ένα ζώο των 200 kg. Πρέπει να είναι κάτι πιο μεγάλο. Στο μεταξύ στον ίδιο χώρο είχαμε βρει και κόκαλα ιπποπόταμου και μοσχογαλής. Ειδοποίησα τότε κάποιον από το πανεπιστήμιο της Πάτρας, παλαιοντολόγο, ειδοποίησα και τον Ντέιβιντ Ρις από το πανεπιστήμιο του Yale, να έρθουν να το δουν. Ε, λοιπόν, τους έστειλα τις φωτογραφίες, αλλά μόλις το είδαν άρχισα να γελούν και να κοροϊδεύουν. Έλεγαν, πως είναι δυνατόν; Δε με πίστεψαν. Ο καιρός πέρασε, εγώ έπαθα σοβαρά προβλήματα υγείας, κι ενώ ήμουν στο νοσοκομείο προσπαθούσα να πείσω αυτόν τον Καλαμαρά να έρθει να τα δει από κοντά. Δεν ερχόταν. Για να τον πείσω να έρθει, του είπα ότι θα το πλήρωνα τα αεροπορικά εισιτήρια, τη διαμονή του, την διατροφή του, και τις κούρσες των αυτοκινήτων. Όλα πληρωμένα. Έτσι ήρθαν και οι δύο. Μέτρησαν, μελέτησαν, κατέγραψαν και όταν ήταν να φύγουν, μου λέει ο καθηγητής του Πανεπιστημίου της Πάτρας “λυπάμαι Γιώργη, αλλά είναι δεν είναι νέο είδος”. Κι εγώ του απαντώ πίσω “λυπάμαι αλλά δεν είσαι επιστήμονας”. Φεύγει λοιπόν από δω και τα στέλνει στο μουσείο φυσικής ιστορίας του Λονδίνου. Αμέσως του είπαν ότι έχουμε νέο είδος ελέφαντα. Ξαναήρθε, του ξαναπλήρωσα τα εισιτήρια και μάλιστα κάναμε διεθνές συνέδριο στην Carlsberg για να ανακοινώσουμε τα νέα ευρήματα. Τα νέα ευρήματα αυτά, ανακοινώθηκαν και σε παλαιοντολογικό συνέδριο στην Κρήτη. Μετά ήρθε πίσω ο David Riss από το Yale ενθουσιασμένος για το νέο είδος. Ήρθαν λοιπόν όλοι αυτοί εδώ και έσμιξαν με το γεωλογικό ινστιτούτο και στο τέλος με πέταξαν έξω. Δεν υπάρχω πουθενά. Κατάλαβες; Δεν υπάρχω, εγώ που πλήρωσα τα έξοδα τους, τα εισιτήρια τους, και δεν είμαι πάνω στο paper…», αναφέρει με πικρία.
Υπάρχει όμως κι ένα σχέδιο. Ένα μουσείο φυσικής Ιστορίας που είναι στα σκαριά. Έφτασε πολλές φορές στο παρά πέντε της υλοποίησης, αλλά… δεν. Δεν ξέρω αν έχει στ’ αλήθεια μεγάλη σημασία να καταλογιστούν ευθύνες σε αυτό το στάδιο. Ωστόσο, τα πράγματα δείχνουν να εκκινούν και πάλι. Κινητήριος δύναμη πίσω από τη νέα προσπάθεια, ο Μητροπολίτης Ταμασού και Ορεινής Ησαΐας ο οποίος αναλαμβάνει πρωτοβουλία να οργανώσει και να στηρίξει ένα τέτοιο σχέδιο.
«Εγώ από μόνος μου μπορώ να στήσω ένα ολόκληρο μουσείο Φυσικής Ιστορίας. Από το Α μέχρι το Ω. Τα πάντα. Ακόμα και πράγματα που εγώ δεν έχω στη συλλογή μου, όπως έντομα, μπορώ να το αποκτήσω. Γνωρίζω ποιος έχει τι και μπορώ να τους πείσω. Αλλά χρειάζεται κάποιος να πιστέψει σε όλο αυτό και να το στηρίξει. Φαίνεται ότι ο Ησαΐας είναι ένας απ’ αυτούς», λέει αναφυσώντας.
Μιας και το έφερε η κουβέντα, ένας άνθρωπος που βλέπει μπροστά του, μέσω των απολιθωμάτων, τη δημιουργία και την εξέλιξη των ειδών, πιστεύει άραγε στο Θεό;
«Όχι. Ποτέ δεν πίστευα. Λογικό δεν είναι; Από τη μία θα μου πεις είναι ο θεός. Από την άλλη θα σου πω είναι η φυσική επιλογή του Δαρβίνου»…
Ποιο είναι το πιο μοναδικό πράγμα που έχει αυτή τη στιγμή η Κύπρος;
«Είναι πάρα πολλά. Καταρχάς είναι τα πολλά ενδημικά μας είδη. Από έντομα έχουμε περίπου 7.000 είδη στην Κύπρο, τα 700 είναι ενδημικά, δηλαδή υπάρχουν στην Κύπρο και πουθενά αλλού στον κόσμο. Αυτά πρέπει να προστατευτούν. Επίσης έχουμε ενδημικά φυτά, ερπετά και αλλά. Απ’ όλα αυτά που έχω μαζέψει, το αγαπημένο μου, αυτό που με εξιτάρει πιο πολύ είναι αυτό που έχω στο διάδρομο του σπιτιού μου. Ο νάνος ελέφαντας. Να σου πω και πως το ανακάλυψα; Είναι μια ιστορία που δεν την λέω συχνά και μπορεί να μην την πιστέψεις. Και εγώ ίδιος καμιά φορά όταν την σκέφτομαι μπορεί να μην πιστεύω».
Τον κοιτάω διψασμένος για αφήγηση. Ο τύπος έχει στο διάδρομο του σπιτιού του τον σκελετό ενός νάνου ελέφαντα, ενδημικό είδος της Κύπρου χιλιάδες χρόνια πριν, και δεν θέλω να ακούσω την ιστορία…; Του κάνω ένα νεύμα να προχωρήσει και βλέπουμε αν θα τον πιστέψω ή όχι.
«Τελοσπάντων, άκου πως έχουν τα πράγματα. Πήγα στην Ξυλοφάγου, σε ένα σημείο που που είχα βρει ένα δόντι. Ήρθα σπίτι και κανόνισα με ένα φίλο -ο οποίος κάποια στιγμή προσπάθησε να μου φάει όλη τη συλλογή, αλλά αυτή είναι άλλη ιστορία- να έρθει μαζί και να πάμε να κάνουμε άλλη μία έρευνα στην περιοχή. Έπεσα τη νύχτα να κοιμηθώ και ξύπνησα το πρωί από ένα όνειρο που μου έκανε να τρέχει ο ιδρώτας από το πρόσωπο μου. Λεω της γυναίκας μου, ευτυχώς που το είπα δηλαδή, ότι στο όνειρό μου πήγαμε στην περιοχή και βρήκαμε μια ακακία. Έκατσα από κάτω και έσκαψα και βρήκα ένα χαυλιόδοντα. Γελούσε, προφανώς δεν με πίστεψε».
Το πράγμα παίρνει μια μεταφυσική ροπή την οποία δεν ξέρω αν μπορώ ή αν θέλω να πιστέψω με τη σειρά μου. Αλλά τον έχω μπροστά μου, χαμογελαστό και μπριόζο σα να μην δίνει δεκάρα αν θα τον πιστέψω εγώ. Η επιτομή του cool.
«Τέλος πάντων μπήκαμε μέσα στο αυτοκίνητο Και περίμενα το φίλο μου να έρθει. Όταν ήρθε του είπα το όνειρο, και αυτός άρχισε να με περιπαίζει, το θεώρησε πολύ γελοίο. Πάμε λοιπόν εκεί, και βλέπω μια ακακία… όντως είχε μια ακακία! Πάω από κάτω, σκάβω μια, σκάβω δύο και εμφανίζεται ο χαυλιόδοντας. Θέλεις το πιστεύεις, δεν θέλεις, δεν το πιστεύεις. Εγώ αν ήμουν στη θέση σου, και δεν το είχα ζήσει, δεν θα το πίστευα…».
Φυσικά και τον πίστεψα.
